Hertenkampen in ‘Groot’ Zuid-Kennemerland op ansichtkaarten
Samenstelling: Bernardus H.J.N. Kooij
INLEIDING
In ons gebied, ‘Groot’ Zuid-Kennemerland, kun je acht hertenkampen
tegenkomen. De eerste ligt op de buitenplaats Velserbeek te Velsen;
de tweede in het Bloemendaalse Bos te Bloemendaal; de derde op de
buitenplaats Elswout te Overveen; de vierde in de Haarlemmerhout te
Haarlem; de vijfde in Groenendaal te Heemstede; de zesde aan de
Weerlaan/Valckslootlaan te Hillegom; de zevende in het Wandelbos te
Hoofddorp en de achtste aan de Van Hallstraat/Troelstralaan in
Zwanenburg (Wandelpark Zwanenburg). Alle zijn te bezoeken.
Hertenkampen komen in de zeventiende eeuw voor het eerst voor op de buitenplaatsen
als onderdeel van het aardse paradijs, dat de eigenaars daar wilden
maken. Helaas zijn van de oudste hertenkampen, op de Koekamp in Den
Haag aan het Malieveld na, geen voorbeelden meer over. Tot de oudst
bestaande voorbeelden in ons gebied kunnen gerekend worden de
negentiende-eeuwse kampen op Elswout en Velserbeek.
Veel later, rond het midden van de negentiende eeuw, ontstaan op
andersoortige locaties hertenkampen zoals in stadsbossen en
stadsparken. De Haarlemmerhout behoort tot een van de vroegste
voorbeelden. In de twintigste eeuw ontstaan hertenkampen ook in
woonwijken, bij zorgcentra, kinderboerderijen en particulieren achter
hun woning. Thans zijn er door de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed zo’n 250 kampen geregistreerd. Circa 9% is door het Rijk
beschermd, maar dat zijn vrijwel allemaal hertenkampen op
buitenplaatsen.
In de vormgeving en inrichting van de hertenkampen hebben onder andere
de tuinarchitecten Zocher, Springer en Copijn een belangrijke rol
gespeeld. De eerste twee woonden en werkten in Haarlem. Belangrijk is
om te weten dat verschillende generaties Zocher en Copijn actief
waren als tuinarchitect. Van de Zochers weten we dat ze een eigen
kwekerij en enterij in Haarlem aan de Kloppersingel hadden,
‘Rozenhagen’ (1802) geheten.
Vele
duizenden herten leven in de Nederlandse hertenkampen. Voor het
grootste deel zijn het damherten. Van oorsprong komen deze dieren uit
het Midden-Oosten, maar in ons land zijn ze in de vijftiende eeuw
geïntroduceerd. Bij hoge uitzondering komen andere soorten voor,
maar nooit reeën. Ook in het wild komen damherten veelvuldig voor
zoals in de verschillende natuurgebieden langs de kust.
Men
herkent de dieren onder andere aan hun gevlekte, bruin en witte vacht
en hun geschulpte geweien, maar er komen ook donkere varianten voor.
Het zijn makkelijk te houden dieren die geen hoge eisen stellen aan
hun voedsel en hun leefomgeving. Bovendien planten zij zich binnen
een kamp goed voort. Hun nieuwsgierige aard, hun fraaie vacht en
gedrag, zoals het weghuppen met vier poten tegelijk, zijn hun
aantrekkelijke eigenschappen.
Gekleurde kaart (gelopen 1907) van een karakteristiek beeld in de
Haarlemmerhout. Collectie B.H.J.N. Kooij. Voor- en achterzijde.
Kort voor 1900 verschijnen de eerste ansichtkaarten (synoniemen zijn:
ansichten, prentbriefkaarten, aanzichtkaarten en briefkaarten) met
afbeeldingen van hertenkampen. Vaak voorkomend zijn de hertenkampen
van Haarlem, Den Haag, Alkmaar, Arnhem en Assen.
Van zeven hertenkampen in ons gebied, Velsen, Bloemendaal, Overveen,
Haarlem, Heemstede, Hillegom en Hoofddorp zijn ansichtkaarten bekend.
Van enkele verdwenen hertenkampen in ons gebied zijn ook ansichten
bekend zoals van het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort, Hartenlust
in Bloemendaal, Hartekamp in Heemstede, het hertenkamp in
Badhoevedorp en het kamp aan de Stationsweg in Hillegom.
Zeven
voorbeelden van bestaande hertenkampen
1. Velserbeek
Deze buitenplaats dateert in oorsprong uit het midden van de zestiende
eeuw. In de loop der eeuwen hebben de diverse eigenaren iets
veranderd en toegevoegd aan het geheel. Het was Baron Ernst van Tuyll
van Serooskerken die, kort nadat hij in 1832 de buitenplaats
aankocht, opdracht gaf een hertenkamp aan te leggen bij het huis.
Uiteindelijk komt in 1919, na veel geharrewar, de gemeente in bezit
van de buitenplaats. Zij stelt het mooiste deel van het park open als
openbaar wandelpark. Nog altijd is het heerlijk toeven in het park.
Tot de waarden van het hertenkamp kunnen gerekend worden de vijver,
het ijzeren hek en de vele mooie bomen.
Gekleurde kaart (gelopen 1905) van het kamp in Velserbroek. Collectie B.H.J.N.
Kooij. Voor- en achterzijde.
2. Bloemendaalse Bos
De geschiedenis van het Bloemendaalse hertenkamp gaat terug tot 1920,
het jaar waarin de gemeente Bloemendaal op 21 september besloot het
terrein van de voormalige vroeg zeventiende-eeuwse buitenplaats
Saxenburg, later het Bloemendaalse Bos genoemd, aan te kopen. De
Haarlemse tuinarchitect Leonard A. Springer kreeg in 1920 de opdracht
het bos te ontsluiten als wandelbos voor het publiek en paste daartoe
de padenstructuur aan. Vervolgens ontwierp hij in 1925, in overleg
met Jac. P. Thijsse, Thijsse’s Hof in een klein deel van het bos
achter de voormalige tuinmanswoning van Saxenburg. Tot slot besloot
de gemeenteraad op 28 maart 1929 als attractie een hertenkamp aan de
rand van het bos aan te leggen. J. de Jong, directeur Publieke Werken
van de gemeente Bloemendaal, bepaalde in overleg met Springer de
locatie en werkte het plan met een hertenhuisje verder uit. Het meest
bijzondere onderdeel van het kamp, en zelfs uniek in Nederland, is
wel dit huisje, het zogenoemde Batakhuisje, dat geïnspireerd is door
de huizenbouw in Noord-Sumatra. Ter completering werd een ijzeren hek rond het kamp geplaatst.
Zwart-wit kaart (gelopen 1951) van het kamp met het Batakhuisje in het
Bloemendaalse Bos. Collectie B.H.J.N. Kooij.
3. Elswout
Dit hertenkamp ligt op de zeventiende-eeuwse buitenplaats Elswout in
Overveen, thans beheerd door Staatsbosbeheer. Midden op het terrein,
niet ver van de grote oranjerie en het grote huis, ligt een weiland
dat tussen 1812 en 1834 is ingericht als hertenkamp. Het kamp bevat
volgens de redengevende omschrijving, die ten grondslag ligt aan de
bescherming, de volgende drie elementen die samenhangen met de
historische aanleg: 1. In het oostelijke deel een licht slingerende
‘beek’, gegraven en verbinding vormend tussen de zuidelijke en
oostelijke arm van de gracht om de oostelijke kruisarm; 2. Bij de
noordelijke oever van bovengenoemde beek is in aanleg in 1834 ter
herinnering aan de geboorte van Willem Borski III, zoon van de
toenmalige eigenaar, een bruine beuk geplant; 3. Een als
hertenverblijf dienende blokhut.
Gekleurde kaart (gelopen 1916) van het kamp met het hertenhuisje in Elswout.
Collectie B.H.J.N. Kooij.
4. Haarlemmerhout
Het stadsbos is in oorsprong heel oud. Voor het publiek was het niet
toegankelijk, maar dat verandert in de eerste helft van de
negentiende eeuw als de gemeente Haarlem er zich over gaat ontfermen
en het bos laat ontsluiten. De Haarlemse tuinarchitect J.D. Zocher
jr. maakt in 1827 een ontwerp met hertenkamp, maar uiteindelijk rond
1869-1870 is het hertenkamp gerealiseerd. Karakteristiek is hier het
schuin geplaatste houten hek en het hertenhuis. Dit hertenhuis, type
blokhut, is opgebouwd uit ronde palen en later afgebrand. In recente
tijd is een deel van het kamp als kinderboerderij ingericht. Al
anderhalve eeuw komen vele Haarlemse bewoners een kijkje nemen bij de
hertjes in de Hout.
Zwart-wit kaart (gelopen 1902) van het hertenkamp met hertenhuisje in de
Haarlemmerhout. Collectie B.H.J.N. Kooij.
5. Groenendaal
In 1913 kocht de gemeente park- en bosterreinen van de buitenplaatsen
Bosbeek en Groenendaal. Bosbeek werd afgesplitst en Groenendaal werd
opengesteld als openbaar toegankelijk wandelbos. Waarschijnlijk
dateert de aanleg van het hertenkamp uit 1952. Ook hier is een
klassiek houten hek om het kamp geplaatst. Vanaf het hertenkamp heeft
de bezoeker een mooi zicht op de nabij gelegen molen. Leuk om te
vermelden is dat J.D. Zocher sr. reeds in de achttiende eeuw
bemoeienis met de Heemsteedse buitenplaatsen had.
Zwart-wit kaart (gelopen 1963) van het kamp in Groenendaal. Collectie B.H.J.N.
Kooij.
6. Hillegom
Aan de Valckslootlaan nabij de Weerlaan ligt het dierenkamp in een
parkachtige omgeving te midden van een grote woonwijk. Er staat een
fraai houten huisje met rieten dak. Net als bij vele andere
hertenkampen worden naast herten verschillende andere dieren
gehouden. Het dierenkamp is in de tweede helft van de twintigste eeuw
aangelegd. Net als op vele andere ansichtkaarten is op de bijgevoegde
kaart de dierenverzorger te zien.
Zwart-wit kaart (niet gelopen) van het Hillegomse Hertenkamp met hertenhuisje.
Collectie B.H.J.N. Kooij.
7. Wandelbos in Hoofddorp
Het Wandelbos aan de Boslaan in Hoofddorp is in 1935-1938 aangelegd naar
ontwerp van W. Bruin. Net als vele andere parken in ons land is ook
het Wandelbos via een werkverschaffingsproject tot stand gekomen. Dit
bos is het oudste bos van de Haarlemmermeer (1852). Uit de tijd na de
Tweede Wereldoorlog zijn verschillende ansichtkaarten van het
hertenkamp in het Wandelbos bekend. Hieruit is op te maken dat het
stichtingsmoment ergens tussen 1938 en 1951 ligt. Recentelijk is het
kamp getransformeerd tot kinderboerderij, genoemd De Boerenzwaluw.
Zwart-wit kaart (gelopen 1971) van het kamp in het Wandelbos Hoofddorp.
Collectie B.H.J.N. Kooij.
versie 28-03-2021