Hertenkampen in ‘Groot’ Zuid-Kennemerland op ansichtkaarten
Samenstelling: Bernardus H.J.N. Kooij
INLEIDING
In ons gebied, ‘Groot’ Zuid-Kennemerland, kun je acht hertenkampen tegenkomen. De eerste ligt op de buitenplaats Velserbeek te Velsen; de tweede in het Bloemendaalse Bos te Bloemendaal; de derde op de buitenplaats Elswout te Overveen; de vierde in de Haarlemmerhout te Haarlem; de vijfde in Groenendaal te Heemstede; de zesde aan de Weerlaan/Valckslootlaan te Hillegom; de zevende in het Wandelbos te Hoofddorp en de achtste aan de Van Hallstraat/Troelstralaan in Zwanenburg (Wandelpark Zwanenburg). Alle zijn te bezoeken.
Hertenkampen komen in de zeventiende eeuw voor het eerst voor op de buitenplaatsen als onderdeel van het aardse paradijs, dat de eigenaars daar wilden maken. Helaas zijn van de oudste hertenkampen, op de Koekamp in Den Haag aan het Malieveld na, geen voorbeelden meer over. Tot de oudst bestaande voorbeelden in ons gebied kunnen gerekend worden de negentiende-eeuwse kampen op Elswout en Velserbeek.
Veel later, rond het midden van de negentiende eeuw, ontstaan op andersoortige locaties hertenkampen zoals in stadsbossen en stadsparken. De Haarlemmerhout behoort tot een van de vroegste voorbeelden. In de twintigste eeuw ontstaan hertenkampen ook in woonwijken, bij zorgcentra, kinderboerderijen en particulieren achter hun woning. Thans zijn er door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zo’n 250 kampen geregistreerd. Circa 9% is door het Rijk beschermd, maar dat zijn vrijwel allemaal hertenkampen op buitenplaatsen.
In de vormgeving en inrichting van de hertenkampen hebben onder andere de tuinarchitecten Zocher, Springer en Copijn een belangrijke rol gespeeld. De eerste twee woonden en werkten in Haarlem. Belangrijk is om te weten dat verschillende generaties Zocher en Copijn actief waren als tuinarchitect. Van de Zochers weten we dat ze een eigen kwekerij en enterij in Haarlem aan de Kloppersingel hadden, ‘Rozenhagen’ (1802) geheten.
Vele duizenden herten leven in de Nederlandse hertenkampen. Voor het grootste deel zijn het damherten. Van oorsprong komen deze dieren uit het Midden-Oosten, maar in ons land zijn ze in de vijftiende eeuw geïntroduceerd. Bij hoge uitzondering komen andere soorten voor, maar nooit reeën. Ook in het wild komen damherten veelvuldig voor zoals in de verschillende natuurgebieden langs de kust.
Men herkent de dieren onder andere aan hun gevlekte, bruin en witte vacht en hun geschulpte geweien, maar er komen ook donkere varianten voor. Het zijn makkelijk te houden dieren die geen hoge eisen stellen aan hun voedsel en hun leefomgeving. Bovendien planten zij zich binnen een kamp goed voort. Hun nieuwsgierige aard, hun fraaie vacht en gedrag, zoals het weghuppen met vier poten tegelijk, zijn hun aantrekkelijke eigenschappen.
Gekleurde kaart (gelopen 1907) van een karakteristiek beeld in de Haarlemmerhout. Collectie B.H.J.N. Kooij. Voor- en achterzijde.
Kort voor 1900 verschijnen de eerste ansichtkaarten (synoniemen zijn: ansichten, prentbriefkaarten, aanzichtkaarten en briefkaarten) met afbeeldingen van hertenkampen. Vaak voorkomend zijn de hertenkampen van Haarlem, Den Haag, Alkmaar, Arnhem en Assen.
Van zeven hertenkampen in ons gebied, Velsen, Bloemendaal, Overveen, Haarlem, Heemstede, Hillegom en Hoofddorp zijn ansichtkaarten bekend. Van enkele verdwenen hertenkampen in ons gebied zijn ook ansichten bekend zoals van het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort, Hartenlust in Bloemendaal, Hartekamp in Heemstede, het hertenkamp in Badhoevedorp en het kamp aan de Stationsweg in Hillegom.
Zeven voorbeelden van bestaande hertenkampen
1. Velserbeek
Deze buitenplaats dateert in oorsprong uit het midden van de zestiende eeuw. In de loop der eeuwen hebben de diverse eigenaren iets veranderd en toegevoegd aan het geheel. Het was Baron Ernst van Tuyll van Serooskerken die, kort nadat hij in 1832 de buitenplaats aankocht, opdracht gaf een hertenkamp aan te leggen bij het huis. Uiteindelijk komt in 1919, na veel geharrewar, de gemeente in bezit van de buitenplaats. Zij stelt het mooiste deel van het park open als openbaar wandelpark. Nog altijd is het heerlijk toeven in het park. Tot de waarden van het hertenkamp kunnen gerekend worden de vijver, het ijzeren hek en de vele mooie bomen.
Gekleurde kaart (gelopen 1905) van het kamp in Velserbroek. Collectie B.H.J.N. Kooij. Voor- en achterzijde.
2. Bloemendaalse Bos
De geschiedenis van het Bloemendaalse hertenkamp gaat terug tot 1920, het jaar waarin de gemeente Bloemendaal op 21 september besloot het terrein van de voormalige vroeg zeventiende-eeuwse buitenplaats Saxenburg, later het Bloemendaalse Bos genoemd, aan te kopen. De Haarlemse tuinarchitect Leonard A. Springer kreeg in 1920 de opdracht het bos te ontsluiten als wandelbos voor het publiek en paste daartoe de padenstructuur aan. Vervolgens ontwierp hij in 1925, in overleg met Jac. P. Thijsse, Thijsse’s Hof in een klein deel van het bos achter de voormalige tuinmanswoning van Saxenburg. Tot slot besloot de gemeenteraad op 28 maart 1929 als attractie een hertenkamp aan de rand van het bos aan te leggen. J. de Jong, directeur Publieke Werken van de gemeente Bloemendaal, bepaalde in overleg met Springer de locatie en werkte het plan met een hertenhuisje verder uit. Het meest bijzondere onderdeel van het kamp, en zelfs uniek in Nederland, is wel dit huisje, het zogenoemde Batakhuisje, dat geïnspireerd is door de huizenbouw in Noord-Sumatra. Ter completering werd een ijzeren hek rond het kamp geplaatst.
Zwart-wit kaart (gelopen 1951) van het kamp met het Batakhuisje in het Bloemendaalse Bos. Collectie B.H.J.N. Kooij.
3. Elswout
Dit hertenkamp ligt op de zeventiende-eeuwse buitenplaats Elswout in Overveen, thans beheerd door Staatsbosbeheer. Midden op het terrein, niet ver van de grote oranjerie en het grote huis, ligt een weiland dat tussen 1812 en 1834 is ingericht als hertenkamp. Het kamp bevat volgens de redengevende omschrijving, die ten grondslag ligt aan de bescherming, de volgende drie elementen die samenhangen met de historische aanleg: 1. In het oostelijke deel een licht slingerende ‘beek’, gegraven en verbinding vormend tussen de zuidelijke en oostelijke arm van de gracht om de oostelijke kruisarm; 2. Bij de noordelijke oever van bovengenoemde beek is in aanleg in 1834 ter herinnering aan de geboorte van Willem Borski III, zoon van de toenmalige eigenaar, een bruine beuk geplant; 3. Een als hertenverblijf dienende blokhut.
Gekleurde kaart (gelopen 1916) van het kamp met het hertenhuisje in Elswout. Collectie B.H.J.N. Kooij.
4. Haarlemmerhout
Het stadsbos is in oorsprong heel oud. Voor het publiek was het niet toegankelijk, maar dat verandert in de eerste helft van de negentiende eeuw als de gemeente Haarlem er zich over gaat ontfermen en het bos laat ontsluiten. De Haarlemse tuinarchitect J.D. Zocher jr. maakt in 1827 een ontwerp met hertenkamp, maar uiteindelijk rond 1869-1870 is het hertenkamp gerealiseerd. Karakteristiek is hier het schuin geplaatste houten hek en het hertenhuis. Dit hertenhuis, type blokhut, is opgebouwd uit ronde palen en later afgebrand. In recente tijd is een deel van het kamp als kinderboerderij ingericht. Al anderhalve eeuw komen vele Haarlemse bewoners een kijkje nemen bij de hertjes in de Hout.
Zwart-wit kaart (gelopen 1902) van het hertenkamp met hertenhuisje in de Haarlemmerhout. Collectie B.H.J.N. Kooij.
5. Groenendaal
In 1913 kocht de gemeente park- en bosterreinen van de buitenplaatsen Bosbeek en Groenendaal. Bosbeek werd afgesplitst en Groenendaal werd opengesteld als openbaar toegankelijk wandelbos. Waarschijnlijk dateert de aanleg van het hertenkamp uit 1952. Ook hier is een klassiek houten hek om het kamp geplaatst. Vanaf het hertenkamp heeft de bezoeker een mooi zicht op de nabij gelegen molen. Leuk om te vermelden is dat J.D. Zocher sr. reeds in de achttiende eeuw bemoeienis met de Heemsteedse buitenplaatsen had.
Zwart-wit kaart (gelopen 1963) van het kamp in Groenendaal. Collectie B.H.J.N. Kooij.
6. Hillegom
Aan de Valckslootlaan nabij de Weerlaan ligt het dierenkamp in een parkachtige omgeving te midden van een grote woonwijk. Er staat een fraai houten huisje met rieten dak. Net als bij vele andere hertenkampen worden naast herten verschillende andere dieren gehouden. Het dierenkamp is in de tweede helft van de twintigste eeuw aangelegd. Net als op vele andere ansichtkaarten is op de bijgevoegde kaart de dierenverzorger te zien.
Zwart-wit kaart (niet gelopen) van het Hillegomse Hertenkamp met hertenhuisje.
Collectie B.H.J.N. Kooij.
7. Wandelbos in Hoofddorp
Het Wandelbos aan de Boslaan in Hoofddorp is in 1935-1938 aangelegd naar ontwerp van W. Bruin. Net als vele andere parken in ons land is ook het Wandelbos via een werkverschaffingsproject tot stand gekomen. Dit bos is het oudste bos van de Haarlemmermeer (1852). Uit de tijd na de Tweede Wereldoorlog zijn verschillende ansichtkaarten van het hertenkamp in het Wandelbos bekend. Hieruit is op te maken dat het stichtingsmoment ergens tussen 1938 en 1951 ligt. Recentelijk is het kamp getransformeerd tot kinderboerderij, genoemd De Boerenzwaluw.
Zwart-wit kaart (gelopen 1971) van het kamp in het Wandelbos Hoofddorp. Collectie B.H.J.N. Kooij.
versie 03-12-2019