Poststempels in Haarlem: deel 1: inleiding

Ton Dietz en Dik de Geus, met medewerking van Cees Jansen (zie Nederlandse Academie voor Filatelie).

Inleiding

Zoals overal in Nederland gebruikten de posterijen in Haarlem heel verschillende poststempels en die zullen we behandelen in 17 delen:

• Poststempels Haarlem 2e deel: de vroege stempels na de introductie van de postzegel: 1852-1869

• Poststempels Haarlem 3e deel: puntstempels (1869-1893)

• Poststempels Haarlem 4e deel: bestellersstempels (vanaf 1873)

• Poststempels Haarlem 5e deel: kleinrondstempels (1877-1894)

• Poststempels Haarlem 6e deel: langstempels (vanaf 1885)

• Poststempels Haarlem 7e deel: grootrondstempels (vanaf 1894)

• Poststempels Haarlem 8e deel: lange-balkstempels (vanaf 1906)

• Poststempels Haarlem 9e deel: drukwerkrolstempels (vanaf 1912)

• Poststempels Haarlem 10e deel: korte-balkstempels (vanaf 1919)

• Poststempels Haarlem 11e deel: langstempels en vlagstempels (vanaf 1931)

• Poststempels Haarlem 12e deel: oorlogspost (1940-1945)

• Poststempels Haarlem 13e deel: open-balkstempels (vanaf 1956), cilinderstempels (vanaf 1969) en overige stempels uit de PTT en TPG tijd.

• Poststempels Haarlem 14e deel: TNT-stempels (2007-2011)

• Poststempels Haarlem 15e deel: PostNL stempels (2011-heden)

• Poststempels Haarlem 16e deel: gelegenheidsstempels

• Poststempels Haarlem 17e deel: treinpoststempels

• Voor de poststempels in de periode vóór het uitgeven van postzegels in Nederland (dus van vóór 1852): zie de rubriek ‘eofilatelie’.

• Voor poststempels gebruikt door particuliere postbezorgers: zie de rubriek ‘stadsposten’.

• Voor poststempels gebruikt in de randdorpen zoals Bloemendaal, Overveen, Heemstede, Vogelenzang, Bennebroek, Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Zandvoort, IJmuiden en Santpoort.

In het nu volgende deel van deze inleiding bij de poststempels van Haarlem staan we stil bij de ontwikkeling van de gemeentegrenzen van Haarlem en bij de bevolkingsaantallen. Dan volgt een korte introductie over de post.

Ontwikkeling van de gemeentegrenzen van Haarlem

De huidige grenzen van de gemeente Haarlem kwamen tot stand op 1 oktober 1963 toen het Zuid Schalkwijk gebied van de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude bij Haarlem werd gevoegd ¹. Daarvóór was er een grote uitbreiding geweest op 1 mei 1927 toen de Gemeente Schoten door Haarlem werd geannexeerd en ook delen van andere omliggende gemeenten (van Heemstede, Spaarndam, Haarlemmerliede en Bloemendaal) toegevoegd werden (zie wikipedia Haarlem Stadsindeling, wikipedia Schoten en wikipedia Lijst van voormalige gemeenten in Noord-Holland).

Het grondgebied van Haarlem vóór 1927 zag er uit zoals op deze kaart (uit 1870).

Bron: Plaatsengids.nl

Vlag van Haarlem. Bron:wikipedia.

Gemeentewapen van Haarlem. Bron: wikimedia.

De gemeente Schoten had tot 1927 het volgende grondgebied (ook op een kaart van 1870):

“Kaart van de gemeente Schoten rond 1870”. Bron: wikipedia

Gemeentewapen van Schoten ². Bron: wikipedia

De huidige gemeente Haarlem en omgeving vormen samen de regio Zuid Kennemerland.

Bron: Provincie Noord-Holland

Ontwikkeling van het inwonertal van de Gemeente Haarlem.

Op het moment dat in Nederland met postzegels werd gewerkt voor het postvervoer (1852) had Haarlem 25.000 inwoners en functioneerde het ook als postkantoor voor omliggende gemeentes, tot die hun eigen postkantoren kregen. Vanaf 1852 steeg het inwonertal gestaag (in 1920 tot 77.000 inwoners en in 1930 tot 120.000, na de annexatie van Schoten en delen van de buurgemeentes) om daarna verder toe te nemen tot boven de 170.000 in 1970. Daarna zette een terugval in tot 146.000 in 2005 en vervolgens weer een lichte stijging. Het verzorgingsgebied van de stad Haarlem heeft op dit moment ongeveer 400.000 inwoners. In de beginjaren van het postverkeer-met-postzegels zal nog niet de hele (volwassen) bevolking het lezen en schrijven machtig zijn geweest ³, maar dat werd snel beter. Wel zal het armoedeniveau van Haarlemmers nog zó hoog zijn geweest dat het schrijven van brieven en briefkaarten en het versturen van pakketten door de armste bewoners niet erg gebruikelijk zal zijn geweest. Ook dat werd in de 20^e eeuw gaandeweg beter en tot ongeveer 1990 was het ontvangen en sturen van post en postpakketten een massale aangelegenheid. Daarna namen email, whatsapp en sociale media het eenvoudige postverkeer gaandeweg voor een belangrijk deel over en kwam het pakketvervoer steeds meer in handen van particuliere pakketvervoerders die geen postzegels gebruiken. Ook de posterijen zelf zijn vanaf 1989 overgegaan van een staatsbedrijf (PTT) in een particulier bedrijf: van 1989 tot 1998 als KPN, daarna (1998-2006) als TPG Post, vervolgens (2006-2011) als TNT Post en vanaf 2011 als Koninklijke Post NL.

Bron: wikipedia

De postbezorging

Volgens PEP (Postmerken en Postinrichting Deel 1 – tot 1871; p. 315-319, uitgegeven in 2006 door de studiegroep Po&Po) had Haarlem al in 1803 een staatspostkantoor met vaste postroutes (en al eerder een postkantoor, zie de rubriek eofilatelie) en was het tussen 1823 en 1841 een entrepot en wisselplaats voor paarden. De volgende bestelhuizen vielen na 1852 ook onder het postkantoor in Haarlem: Beinsdorp (van 1855 tot 1859), Beinsdorp en Burgerveen(1859-1872), Burgerveen (1855, met een postbus in 1865), Haarlemmerliede (1852, met een postbus in 1855), Heerenzandvaart in de Gemeente Heemstede (1859-1863), Noord- en Zuid Schalkwijk (vanaf 1854), Rijk (1857-1865), Schoten (vanaf 1853), Spaarndam (vanaf 1852; vanaf 1895 een hulppostkantoor), Spaarnwoude (vanaf 1855), en Vijfhuizen (vanaf 1860, met een postbus vanaf 1865).

Vanaf het moment dat postzegels worden gebruikt, vanaf 1852, zijn de
volgende stempels in gebruik geweest in de beginjaren:

• HAARLEM, rondstempel met schreefletters en recht jaartal, in rood, type 24, vanaf 1852

• HAARLEM, rondstempel met schreefloze letters , in rood, blauw en zwart, zowel groot als klein, type 25 (bekend van 1854-1860)

• HAARLEM , met uurstempel (4-12, 12-5 en 5-10) in rood, type 26 (bekend van 1861-1866)

• HAARLEM, rondstempel met twee ringen en tweeletteraanduiding, in rood en zwart (bekend vanaf 1866)

• HAARLEM FRANCO, halfrond francostempel C, type 32, groot en klein, in zwart en (bekend van 1854 tot 1867)

• HAARLEM FRANCO, halfrond francostempel C, type 32, zonder jaartal, groot en klein, in zwart (bekend vanaf 1850)

• FRANCO, met rechthoekige omranding, in zwart, type 33 (bekend 1861-1869)

• HAARLEM FRANCO, rondstempel met twee ringen en een takje, in zwart, type 34 (bekend vanaf 1868)

• 46, puntstempel, in zwart (bekend vanaf 1869).

Vanaf 1859 ging post ook per trein, eerst de route Amsterdam-Haarlem-Leiden, met ook stops in Halfweg/Houtryk&Polanen en Vogelenzang, en later, vanaf 1870, op de route Haarlem-Den Helder (met stops in Santpoort en Velsen) (PEP, p. 589). Vanaf 1868 was er een ‘takje-routestempel’ voor de Haarlem-Helder treinroute (PEP, p. 591).

Voetnoten

versie 10-03-2020